| Aantekeningen |
- Volgens overlevering huursoldaat uit Zwitserland, volgens onderzoekers van deze tijd mogelijk afkomstig uit Orges in Zwitserland of Orgaz in Spanje. Ook worden Frankrijk en Portugal (gevluchte jood) genoemd als herkomst.
Wikipedia:
Marten Orges (c 1560? - Beekbergen, 9 september 1626) is een papiermaker die op de Veluwe woonde en in Beekbergen overleden en begraven is. Zijn herkomst is onzeker. Uit zijn grafschrift in de N.H. Kerk in Beekbergen: "Anno 1626 den 9 september
is inde Here Gherust Meister Marten Orges den Olsten Pappyere Maecker Ghewest in Gelderlandt" blijkt dat hij de eerste papiermaker in Gelderland geweest zou zijn.
Zijn vrouw heette Geertje Dirx Schut(ten), overleden 1638. Zij pachtten in 1601 een molen (de Tullekensmolen) in Beekbergen en hadden drie zoons, waarvan ÚÚn uit een eerder huwelijk van Geertje. Hun zoon DaniÙl overleed in 1636 aan de pest.
Zoon Pouwel Martens was papiermaker te Ugchelen.
In het begin van de 17e eeuw wordt Ugchelen ontdekt als geschikt gebied om papiermolens te leggen. Door sprengen te graven, bereikt men het grondwater wat een regelmatige en doorlopende bron van (water)kracht geeft. Tevens wordt water gebruikt
bij de vervaardiging van papier, zodat het duidelijk zal zijn dat de papiermaker uit die tijd groot belang had bij een goede regeling van zijn watervoorziening. Het pachten van het recht op het "lopende water" is een belangrijke overeenkomst
voor de papiermaker, maar ook voor de belangstellende uit onze tijd. Contracten uit de zeventiende eeuw geven ons een mogelijkheid om bijvoorbeeld de historie van de Hamermolen te reconstrueren. In zijn boek "Koornmullenaers Pampiermaeckers en
Coperslaghers" geeft R. Hardonk een boeiend verslag van de waterradmolens van Apeldoorn, Beekbergen Loenen en Ugchelen. Ook H. Voorn laat in "De papiermolens in de provincie Gelderland, Overijssel en Limburg" het verleden van de papiermakers
voor ons herleven. Toch zijn beiden het niet altijd met elkaar eens. In elk geval is wel duidelijk, dat bij akte van 9 februari 1613 Marten Orges en zijn vrouw Geertgen Schutten (Schut) van de rekenkamer de erfpacht van 't water voor een
papiermolen in Ugchelen verkrijgen. De aanhef van het daarop betrekking hebbende stuk luidt: "Wij Marten Orges ende Geertgen Schutten Echteluijden doen kondt allen ende einem jeglicken dat wij voer ons ende onsen van die vander Reckeninge in
Naeme der Heren Staten des Vorstendumbs Gelre und Grafschap Zutphen in erfpacht genommen hebben um tot Uchelen in den Ambte an Apeldorn einen Pappier Moelen tho mogen doen uprichten".
Orges sticht dan de "oude" molen; de huidige wasserij Altena. Het recht op het water heeft betrekking op de beek van de huidige papierfabriek van VHP. De stiefzoon van Orges, Jacob Jacobs, krijgt op 7 december 1639 erfpacht van de rekenkamer
"van een beecksken bequaem sijnde om een kleijn pampiermoelentgen daer op te leggen". Dit water heeft betrekking op de tegenwoordige koppel- of koolsprengen. Op 10 oktober 1644 verklaren Jacob Jacobs en zijn vrouw Jenneken Reijntgens dat zij
van de Ucheler Mark in erfpacht hebben ontvangen: "Een ledige plaetse van omtrent een mudde gesays landts opte Ucheler beek boven onsen meulen gelegen, om aldaar enen nijen doch gheen Coornmuelen te setten". Hiermee is de stichting van de in
later tijd als Hamermolen bekende papiermolen een feit.
De Ruitersmolen is een van de weinige historische monumenten die het dorp Beekbergen rijk is. Al voor 1535 waren de huismeesters van het Arnhemse Sint Pieters Gasthuis in het bezit van een watergedreven korenmolen aan de Beekbergse Beek.
Oorspronkelijk eigendom van de Graaf van Gelre werd zij de Gasthuismolen genoemd. In 1535 gaf Hertog Karel van Gelre de huismeesters vergunning voor de bouw van een volmolen. Deze werd later de Tullekensmolen genoemd en in 1601 verpacht aan
Marten Orges, die er een papiermolen van maakte. In 1606 vatte Orges het plan op om een nieuwe papiermolen te bouwen. Rond 20 jaar later raakte hij in een proces verwikkeld met de huismeesters. Na zijn overlijden in 1626 kregen zijn weduwe en
haar zonen drie jaar erna de beschikking over het waterpacht van de beek voor de kleine papiermolen. Deze 4-baks waterpapiermolen kreeg de naam Ruitersmolen. In 1843 werd de molen door Derik Boks omgezet in een korenmolen met 2 raden. Rond 1920
moet er brand in de molen zijn geweest. In de oorlog is hij nog in gebruik geweest, maar anno 1979 verkeerde hij in een desolate toestand. De stichting Vrienden van de Ruitersmolen, die op 30 oktober 1980 werd opgericht, nam de restauratie op
zich. Een grote groep gedreven vrijwilligers wist de Ruitersmolen voor verder verval te behoeden en zelfs weer aan het draaien te krijgen. Dit mede dankzij het feit dat de Gemeente Apeldoorn in samenwerking met de stichting en Het Hoogeland
zowel de beekloop als de waterval grondig liet herstellen. Dat betekende de wedergeboorte van een waardevol stuk Beekbergense historie.
Op de plek waar de Ruitersmolen zich bevindt, stichtte in 1606 Marten Orges een papiermolen. Hij had daarvoor een stuk grond in pacht gekregen van de geÙrfden van de Lierdermark
Het is in februari 1613 als Marten Orges en zijn vrouw Geertgen Schut van de rekenkamer van het Hof van Gelderland in Arnhem de erfpacht van 't water voor een papiermolen in Ugchelen verkrijgen. De aanhef van het daarop betrekking hebbende stuk
luidt:
"Wij Marten Orges ende Geertgen Schutten Echteluijden doen kondt allen ende einem jeglicken dat wij voer ons ende onsen van die vander Reckeningge in Naeme der Heren Staten des Vorstendumbs Gelre und Graefschap Zutphen in erfpacgt genommen
hebben um tot Ugchelen in den Ambte van Apeldorn einen Pappier Moelen tho mogen doen uprichten".
Orges sticht dan de "oude molen" of Altena, die een aantal jaren geleden is afgebrand, als wasserij van de familie Preller. Orges ging er niet zelf wonen en werken. Op 7 december 1639 krijgt zijn stiefzoon Jacob Jacobs en zijn vrouw Jenneken
Reijntgens de erfpacht van de rekenkamer "Van een beeckesken bequaem sijnde om een kleijn pamppiermolentgen daer op te leggen". Dat water heeft betrekking op de tegenwoordige Koppel- of Koolsprengen.
De kinderen gebruiken allebei de naam Schut van Geertje als familienaam. In de Ned. Herv. Kerk van Beekbergen ligt nog de grafzerk van Marten.
|
ca. 1560 - 1626 (66 jaar)
