| Aantekeningen |
- Eise Eisinga bouwde het planetarium van Franeker.
Het Eise Eisinga Planetarium in Franeker is ooit gebouwd door de wolkammer Eise Eisinga om de bevolking van Friesland gerust te stellen. Het Planetarium is uitgegroeid tot een vermaard instituut: het oudste werkende planetarium ter wereld.
Tegenwoordig komen er jaarlijks zo'n 35.000 belangstellenden uit binnen- en buitenland op bezoek. Het maakt het Eise Eisinga Planetarium tot een belangwekkend educatief museum. Ook nu nog kunnen de bezoekers de werking van het zonnestelsel op een aanschouwelijke manier leren kennen. Het Planetarium toont elke dag de actuele stand van de hemellichamen.
Alle planeten bewegen in dezelfde tijd rond de zon als in werkelijkheid: Mercurius in 88 dagen de aarde in één jaar en Saturnus in meer dan 29 jaar!
Het model van Eise Eisinga geeft de bezoekers bovendien inzicht in het ontstaan van onder meer dag en nacht, de seizoenen en de schijngestalten van de maan, de bewegingen van de planeten en het ontstaan van zons- en maansverduisteringen.
Het einde der tijden?
Op 8 mei 1774 vond een bijzondere samenstand van planeten plaats. In de vroege ochtend stonden Mercurius, Venus, Mars, Jupiter en onze maan dicht bij elkaar aan de hemel. Er werd beweerd dat deze hemellichamen op elkaar zouden botsen, waardoor de aarde uit haar baan geslingerd zou worden en in de zon verbranden.
Deze voorspelling werd gedaan door Eelco Alta, predikant uit Bozum. In april 1774 verscheen in de Leeuwarder Courant een stukje over het geschrift van deze 'liefhebber van de waarheid', zoals hij zichzelf noemde. Het geschrift droeg de titel: 'Philosophische bedenkingen over de conjunctie van de planeten'.
Alta’s ideeën zorgden voor veel onrust en angstgevoelens onder de bevolking. De overheden probeerden in te grijpen door het geschrift te verbieden, maar het kwaad was al geschied.
Eise Eisinga, die alleen de lagere school had afgerond en wolkammer was, wilde de paniek ontzenuwen en uitleggen hoe het zonnestelsel echt werkt. Hij maakte aan het plafond in zijn woonkamer in zeven jaar tijd het planetarium. De berekeningen daarvoor, zo schreef hij later in boeken, maakte hij op een leitje (zie ook bij zijn nazaat Nicolaas Joseph Zimmerman (06-07-1935).
Een wolkammer als redder
Eise Eisinga werd op 21 februari 1744 in Dronrijp geboren. Daar volgde hij ook de lagere school. Zoals zoveel kinderen in die tijd, moest hij thuis komen werken, in zijn geval in de wolkammerij van zijn vader. Naast het wolkammen nam hij van zijn vader de interesse voor zaken als sterrenkunde en wiskunde over. Hij was zó leergierig dat hij al op jonge leeftijd wekelijks naar Franeker liep, waar hij met Willem Wijtses, een wolverver, de wiskundeboeken van Euclides bestudeerde.
Op basis van deze zelfstudie was Eise in staat om al op 15-jarige leeftijd een eigen wiskundeboek van meer dan 650 pagina’s te schrijven.
Op 24-jarige leeftijd trouwde Eisinga met Pietje Jacobs, waarna hij zich in 1768 als wolkammer te Franeker vestigde. Over zijn vrouw is zeer weinig bekend, alleen dat zij geboren is in Hijlaard. Eise was een getalenteerd ambachtsman. Hij was Meester Wolkammer en won in 1820 zelfs een internationale prijs voor het kleuren van zijn wol.
Zijn grote kennis over sterrenkunde en wiskunde kwam goed van pas toen in mei 1774 onrust uitbrak naar aanleiding van de voorspelling van Eelco Alta over het einde der tijden. Hij had alle kennis in huis om in zijn woonkamer een model van het zonnestelsel te bouwen. Hiermee wilde hij laten zien dat er geen reden was voor paniek. Tussen zijn allereerste idee en de uiteindelijke realisatie zat slechts zeven jaar.
En hoe verder...
Nadat in 1781 het Planetarium klaar was, maakte Eise Eisinga een nauwkeurige beschrijving met tekeningen over de werking, zodat zijn kinderen het Planetarium na zijn dood in stand konden houden.
In Friesland was ondertussen onrust ontstaan. De zogeheten patriotten verzetten zich tegen de Stadhouder. In 1787 werd dit verzet gebroken door het Stadhouderlijk gezag. Vele patriotten vluchtten om zich in veiligheid te stellen. Daar Eise Eisinga lid was geworden van de Vroedschap van Franeker, werd hij bij dit conflict betrokken. Hij moest zijn vrouw en kinderen achterlaten en vluchtte naar Gronau in Duitsland. Hier ontwikkelde hij plannen voor de bouw van een tweede planetarium, dat geplaatst zou moeten worden in een ruimte met een koepelvormig dak. Er bestaan geen tekeningen van zijn plannen: hij heeft het slechts beschreven in een aantal brieven. Door tijdgebrek en het ontbreken van voldoende geldelijke steun zijn de plannen niet gerealiseerd.
Tijdens zijn verblijf in Duitsland stierf op 24 juli 1788, tot zijn grote verdriet, zijn vrouw. Begin 1790 vestigde hij zich in Visvliet, net over de grens met Groningen. Hij hoopte dat de politieke onrust wat gezakt was, maar toen zijn verblijfplaats bekend was geworden, werd hij opgepakt op last van het Hof van Friesland. Na enige verhoren werd hij voor vijf jaar verbannen uit de provincie Friesland. Hij ging weer in Visvliet wonen en hertrouwde daar, op 27 mei 1792, met Trijntje Eelkes Sikkema.
De kinderen van Eise Eisinga
Met zijn eerste vrouw heeft Eise drie kinderen gekregen. In april 1773 werd Trijntje geboren; helaas overleed zij in dezelfde maand. Op 29 mei 1774 werd Jelte geboren en pas tien jaar later Jacobus. Blijkbaar had Eise tijdens de bouw van zijn Planetarium geen tijd om voor nageslacht te zorgen!
Ook met zijn tweede vrouw kreeg Eise drie kinderen. Op 14 oktober 1793 werd Eelke geboren, die in 1795 overleed. In 1796 en 1798 werden nog twee dochters geboren, Hitje en Minke.
Met name zijn oudste zoon Jelte had veel aanleg voor wis- en sterrenkunde. Het heeft Eise dan ook zeer veel verdriet gedaan dat Jelte in 1809 op 34-jarige leeftijd overleed. Zijn beide zoons hebben alleen dochters voortgebracht, zodat de naam Eisinga via de directe lijn is uitgestorven.
De omwenteling van 1795 maakte een einde aan Eisinga’s ballingschap. Hij keerde naar Franeker terug, waar bleek dat zijn huis aan andere mensen was verhuurd. Pas in 1796 kon hij zijn eigen woning weer betrekken. Hij hervatte zijn vroegere werkzaamheden als wolkammer en stelde zijn Planetarium weer in werking.
In februari 1816 werd Eisinga benoemd tot 'Broeder der Orde van de Nederlandse Leeuw'. Koning Willem I, die Eisinga deze onderscheiding had toegekend, bezocht het Planetarium samen met Prins Frederik der Nederlanden op 30 juni 1818.
In 1825 besloot Koning Willem I het Planetarium voor het Rijk aan te kopen voor de som van tienduizend gulden (voor die tijd een enorm bedrag), met de bepaling dat Eisinga daarin vrije woning en 200 gulden per jaar voor toezicht werd toegekend. Als tegenprestatie moest hij uitleg geven aan 'het volk'.
Dat heeft Eisinga volgehouden tot zijn overlijden, in de ochtend van 27 augustus 1828. Hij bereikte de leeftijd van 84 jaar en zes maanden. Volgens zijn wens werd hij begraven op het kerkhof te Dronrijp.
Op 25 februari 1859 heeft het Rijk het Planetarium aan de gemeente Franeker geschonken.
Het Eise Eisinga Planetarium door de eeuwen heen
Na het overlijden van Eise Eisinga werd het beheer van het Planetarium overgenomen door zijn jongste zoon, Jacobus. Dertig jaar lang heeft die het Planetarium onder zijn hoede gehad. Ook na diens dood bleef het Planetarium in familiebeheer: dochter Sjoukje werd de eerste conservatrice. Haar werk werd overgenomen door haar zuster Jeltje, die getrouwd was met Jacob Fogteloo. Na het overlijden van het echtpaar Fogteloo werd in 1910 hun dochter Hiltje door de gemeenteraad van Franeker als conservatrice aangesteld. Zij heeft dit werk gedaan tot april 1922. Met haar vertrek kwam tevens een einde aan het beheer door de familie.
In de twee decennia die volgden zijn achtereenvolgens de heer Glazema, het echtpaar van der Valk en de Franeker uurwerkmaker Wielinga verantwoordelijk geweest voor de instandhouding van het planetarium. De laatste is op 14 juli 1941 opgevolgd door Harke Terpstra, een begrip in Franeker en wijde omgeving. Niet in het minst omdat hij conservator is geweest tot 1983: ruim 42 jaar!
Terpstra is opgevolgd door Henk Nieuwenhuis. Onder zijn leiding is het Planetarium in 1990 met de vroegere werkplaats uitgebreid. In 1997 heeft het Planetarium, met Hans Noordmans als projectleider, een grote restauratie ondergaan. Hiermee is het Planetarium weer in een staat gebracht waarin het nog vele jaren dienst kan doen.
De huidige directeur/conservator Adrie Warmenhoven is sinds 2001 in dienst. Het planetarium kreeg op 19-05-2006 het predikaat "Koninklijk".
De handschriften van Eise Eisinga
Het erfgoed van Eise Eisinga (1744-1828) bestaat niet alleen uit een prachtig planetarium. Van hem zijn ook verscheidene wis- en sterrenkundige handschriften bekend, die grotendeels tijdens zijn tienerjaren tot stand kwamen. Het gaat alles bij elkaar om zo’n 1500 bladzijden, geïllustreerd met een groot aantal fraai uitgevoerde tekeningen. Tot voor kort lagen enkele van de originele handschriften nog in een vitrinekast van het Planetarium, maar om deze originelen tegen (verder) verval te beschermen, zijn ze naar elders overgebracht en vervangen door facsimile’s.
Eisinga mag dan nooit een ‘hogere opleiding’ hebben genoten, een wiskundeknobbel had hij zeker. Maar als zoon van een wolkammer in Dronrijp had hij natuurlijk niet veel geld om boeken aan te schaffen. Zijn enige bezittingen op dit gebied bestonden uit wiskundige en sterrenkundige tabellen. Voor het overige schreef hij veel stukken over uit beroemde wiskundeboeken die hij bij anderen (onder wie Willem Wytzes uit Franeker) mocht inzien.
Zijn eerste eigen boek, dat wiskundige vraagstukken uit de werken van Euclides behandelde, voltooide hij op 16-jarige leeftijd. Het is maar liefst 650 bladzijden dik en voorzien van talrijke schetsen en tekeningen. Het volgende boek, dat de titel Grondbeginselen der Astronomie of Starre-loopkunde op een Theoretische wijze verhandelt draagt, verscheen twee jaar later (in 1762). Hierin beschrijft en tekent hij onder meer het verloop van zons- en maansverduisteringen – hemelverschijnselen die zijn grote belangstelling hadden. Ook schreef hij boeken over zonnewijzers en schoolrekenkunde en natuurlijk ook een beschrijving van de bouw en werking van zijn Planetarium.
Eisinga schreef zijn boeken in de eerste plaats voor zichzelf: ze waren een hulpmiddel om snel en grondig vertrouwd te raken met wis- en meetkundige problemen. Tot publicatie ervan is het in zijn tijd nooit gekomen. Afgezien van reproducties van enkele losse pagina’s is alleen zijn beschrijving van het Planetarium in boekvorm uitgebracht. Maar dat gebeurde pas veel later: in 1997!
De belangrijkste handschriften van Eise Eisinga
1. ‘Grondbeginselen van de Aritmeetica of Rekenkonst’ (1759-1760) – 665 bladzijden
2. ‘Grondbeginselen der Astronomie of Starreloopkunde op een Theoretische wijze verhandelt’ (1762) – 263 bladzijden
3. ‘Gnomonica of Sonnewijzers alle door passer en lijnjaal afgepast op de Noorder breete van Dronrijp 53° 13’’ (1762) – 170 bladzijden
4. ‘Son en Maan Eclipsen van 1762 tot 1800’ (1762-1763) – 258 bladzijden
5. Rekenboek (1765) – 85 bladzijden
6. 100 Mathematische vragen en antwoorden (1765) – 32 bladzijden
7. Instructieboeken over de werking en bouw van het Planetarium (1784) – 2 x 90 bladzijden.
Belangrijke data in de geschiedenis van het Eise Eisinga Planetarium
1744 Eise Eisinga wordt geboren in Dronrijp.
1774 Eisinga start met bouw van zijn Planetarium.
1781 Planetarium voltooid!
1828 Eise Eisinga overlijdt.
1928 Herdenking 100-jarige sterfdag Eise Eisinga, op initiatief van E. Havinga, oud-gezagvoerder van de Rotterdamse Lloyd. Samen met dr. W.E. van Wijk (universiteit Leiden) en J. d’Aumerie (amateur-astronoom uit Vorden) gaven zij een jubileumboek uit met een beschrijving van het leven en werk van Eise Eisinga.
Tevens werd er een gedenkteken opgericht met een plaquette van Eise Eisinga bij de Martinikerk in Franeker.
1969 Restauratie door Harke Terpstra, waarbij ook de achtergevel vernieuwd is.
1971 Speelfilm ‘Klein Bestel’ in opdracht van Ministerie van CRM.
1974 Viering 200 jaar start bouw planetarium, waarbij ‘Eise Eisinga’ aan een parachute in de Voorstraat landde.
1981 Viering 200 jaar Eisinga Planetarium, uitgave van een herdenkingsmunt en het boek ‘Friesche Sterrekonst’ van Harke Terpstra
1990 Uitbreiding met voormalige wolkammerij.
1994 Viering 250 jaar geboorte Eise Eisinga, uitgave speciale postzegel.
1997 Grote restauratie door een team bestaande uit Jacob ten Hoeve, Klaes Posthuma en Kees van der Veen o.l.v. Hans Noordmans.
2002 Het Planetarium wordt een stichting.
2004 Speelfilm ‘Eise Eisinga, het fenomeen van Franeker’, van Anton Stoelwinder.
2005 De 1,5 miljoenste bezoeker wordt geteld.
2006 Eise Eisinga Planetarium: 225 jaar in beweging!
|
1744 - 1828 (84 jaar)
