| Aantekeningen |
- Uit: De Viersprong, 23e jaargang nr. 89, november 2006
Huize Den Tol
door L. A. van der Linden
De familie Van der Linden
Johannes van der Linden (Janl, 1818-1894) is een nazaat van het geslacht Van der Linden, waarvan de eerste drie bekende generaties in de zeventiende eeuw in Vlaardingen wonen en daar onder andere burgemeester zijn en het beroep van reder uitoefenen. De vierde en vijfde generaties wonen in Breukelen en zijn werkzaam in het openbaar bestuur (schout en drossaard van Vreeland). De zesde generatie is Hubertus Francois, cle vader van Jan1; hij is korenmolenaar in Vinkeveen.
Jan1 wordt in 1818 te Vinkeveen geboren en verlaat op jonge leeftijd het ouderlijk huis, waarschijnlijk vanwege onenigheid met zijn vader.
Hij komt terecht bij een korenmolenaar onder Aalsmeer. Daar krijgt hij meer slaag dan eten en loopt weg. Hij komt in de leer bij een beurtschipper te Aarlanderveen Lage Zijde. Hij trouwt in 1845 met de schippersweduwe Dirkje Outshoorn uit Alphen en trekt bij haar in. Haar overleden man, Elias Turkenburg, was beurtschipper en eigenaar van het woonhuis Julianastraat nr. 50. Jan1 zet de lijndienst van Turkenburg, die tweemaal per week op Leiden voer, voort. Het moet in die tijd een zeilschip geweest zijn, of een trekschuit met paardentractie langs de jaagpaden. maar dat wordt nergens vermeld. Als beurtschipper die het vervoer van mensen en goederen tussen het dorp en cle stad verzorgt, is Jan1 voor veel mensen de vertrouwensman. Hij handelt ook veel van hun financiële zaken af, dat is een onderdeel van zijn beroep. He geldverkeer is nog primitief. Jan1 breidt de zaken allengs uit. In 1863 koopt hij in Kinderdijk een tweedehands stoomboot, de 'Rijn en Gouwe'; hij gaat daarmee tweemaal per dag op Leiden varen en later ook op Gouda. Hij doorstaat de felle concurrentie van een Woerdense beurtschipper met het stoomschip 'Stad Woerden' en een kleinere reservestoomboot. De twee ondernemingen vinden elkaar en fuseren in 1869. De vennootschap Stoombootmaatschappij 'De Vereeniging', gevestigd te Alphen, wordt opgericht en deze onderhoudt regelmatige diensten tussen Woerden, Gouda en Leiden. Later wordt nog een stoomboot. 'De Vereeniging', aangekocht en voortaan wordt ook op Rotterdam en Amsterdam gevaren. Jan1 is de directeur van het bedrijf tot zijn overlijden in 1894.
Jan1 en Dirkje wonen aan de Julianastraat nr. 50. naast het hervormde tehuis (nr. 52). Zij krijgen zes kinderen; vier jongens en twee meisjes.
De oudste is Cornelis (Cor, 1848-1904), hij wordt graanhandelaar en vestigt zich in Rijnsaterwoude. Op zijn oude dag gaat hij terug naar Alphen en woont met zijn gezin in het huis Eben Haëzer, Prins Hendrikstraat nr. 54. Hij brengt zijn laatste levensjaren door in de Raadhuisstraat nr. 273. In de voortuin van Eben Haëzer wordt door een volgende eigenaar in 1962 de lingeriefabriek 'NV Licofex' gebouwd. Thans is in dit gebouw de Volle Evangelie Gemeente gevestigd. Dan is er Klazina (1850-1934), gehuwd met scheepsbouwer Jacobus Boot met een werf langs cle Schie in Delft; zij krijgen twee kinderen, clie jong overlijden.
De volgende is Hubertus Francois (Bertus. 1852-1938); hij wordt kaashandelaar te Alphen en is de vader van Dirk (1890-1980), een statig heer, vaak met bolhoed. die na de Tweede Wereldoorlog de kaashandel eraan geeft en administrateur wordt van het Christelijk Lyceum aan het Burgemeester Visserpark. Veel scholieren zullen zich hem herinneren, staande in de hal, kaarsrecht en vriendelijk. Het vierde kind is Maria Pietertje (Marie. 1853-1931), die op 11 november 1875 trouwt met Arie Sieling (1847-1879), timmerman te Zwammerdam. Zij krijgen een dochter (1876-1877) en een zoon Hendrik (1879-1879). De zoon overleeft zijn vader enkele maanden; zijn moeder laat nog zijn voornaam veranderen in Arie Hendrik, ter nagedachtenis aan zijn vader. Na een huwelijk van ruim drie jaar komt zij als weduwe zonder kinderen terug naar Alphen en verzorgt haar ouders tot hun dood.
Hermanus (Manus. 1856-1925) wordt veeart^ te Mijdrecht en later te Amsterdam.
He: jongste kind is Joannes (1859-1923) oftewel Jan2, mijn grootvader. De hele familie behoort tot de Nederlandse Hervormde Kerk: het karakter van de heren onder hen is zeer streng. Hun wil is wet. De huisvrouw wordt zeer gewaardeerd, maar 'moet wel haar plaats weten'. Ook zijn de Van der Lindens sociaal en helpen hun medemensen in moeilijke tijden, zowel persoonlijk als in organisaties.
Op dit moment zijn er drie grote takken Van der Linden: (1) de nazaten van Cor, graanhandelaar in Rijnsaterwoude/Alphen, die zich vooral vanuit Utrecht hebben verspreid, (2) het nageslacht van Manus, veearts in Mijdrecht/ Amsterdam, met veel nazaten in Amsterdam en (3) de afstammelingen van Jan2, kaashandelaar, uitgezworven vanuit Alphen. Een familieclub houdt de contacten tussen deze takken in stand. Elk jaar is er een reünie en verschijnt er een familiekroniek.
Julianastraat nr. 50, de winkel
Als Jan1 in 1894 overlijdt, blijven Cor, Bertus en Jan2 aanvankelijk werkzaam in de beurtvaart vanuit het ouderlijk huis, Julianastraat nr. 50. Op 1 januari 1900 wordt het bedrijf aan de firma Carsjens verkocht. Net op tijd, want na een paar jaar moet zowel Carsjens als de beurtvaart-onderneming 'De Volharding' te Leiden liquideren omdat ze niet kunnen opboksen tegen cle concurrentie van spoorwegen en vrachtrijders.
Als jongen van zestien krijgt Bertus problemen met zijn rechterknie; hiervan herstelt hij niet en door dit lichamelijk gebrek kan hij geen schipper worden maar doet hij de administratie van het beurtvaart-bedrijf. Daarnaast begint hij in 1872 in het voorhuis van Julianastraat nr. 50 een eenvoudige boter- en kaaswinkel. Diploma's zijn in die tijd nog niet nodig. De verkoop van kaas, boter, spek en in de winter ook van worst, groeit uit tot een grossierderij en later tot een kaashandel.
Ook Jan2 zoekt een nieuwe toekomst. Zijn vader laat hem een vak leren. Dat gebeurt bij de goed bekend staande firma Pollen, winkelier in fijne vleeswaren in de Leidsestraat te Amsterdam. Hij voegt die producten vervolgens toe aan het assortiment van de Alphense kaaswinkel van zijn broer. Jan2 wordt in 1886 in de zaak opgenomen, die verder wordt gedreven onder de naam 'Gebroeders Van cler Linden'. De winkel heeft in cle wijde omtrek een goede naam.
Jan2 trouwt in 1886 met Adriana van Abshoven (Jaantje of Jaans, 1862-1947), dochter van broodbakker Cornelis van Abshoven; deze heeft dan een bakkerswinkel in cle Julianastraat nr. 78, niet ver van het Landbouwhuis. Hij wordt aldaar opgevolgd door zijn zoon Reinard, geboren in 1864. Later neemt Gerrit Verboom de bakkerij over. Vader Jan l gaat met zijn vrouw, zoon Bertus en dochter Marie in het aangrenzende huis wonen en het jonge echtpaar trekt in de kaaswinkel. Omdat het werk in de winkel voor Jaantje te zwaar blijkt te zijn. zetten in 1887 Bertus en diens bruid, Geertruida van der Ent Braat, de winkel voort. Jan2 blijft vennoot en gaat met zijn gezin in de Prins Hendrikstraat nr. 184 wonen, tegenover het Sint Joseph Pension.
Jan2 en Jaantje krijgen vier jongens: (1) Joannes (Jan3, 1887-1928), mijn vader, (2) Cornelis (1888-1889), jong overleden, (3) weer een Cornelis (Cor, 1890-1972) en (4) Dirk (1891-1917). Cor en Dirk worden na een studie in Den Haag surnumerair der belastingen (registratie en domeinen).
In 1895 besluiten de vennoten het pand Julianastraat nr. 50 te laten slopen: op die plaats wordt een nieuw woonhuis met luxueuze winkel gebouwd. Voor de verbreding van de Rijn moet in 1900 het bestaande kaaspakhuis achter de woning worden afgebroken en worden vervangen. Beide panden zijn nog aanwezig. Na accountantskantoor Kooi is op nr. 50 nu het culinair café 'Alle Hens aan Dek' gevestigd.
Den Tol, de naam, het huis en het pakhuis
Rond de eeuwwisseling zijn de omstandigheden voor de broers gunstig om hun vennootschap te beëindigen en gaat ieder voor eigen rekening en onder eigen naam een nieuwe zaak opbouwen. Bertus blijft in de Julianastraat. Hij doet na een paar jaar zijn winkel van de hand en zet alleen de handel in kaas voort. In 1905 komt zijn zoon Dirk in de zaak.
Jan2 koopt op 1 augustus 1896 huis en erf aan de Prins Hendrikstraat (nu nrs. 120 en 122), groot 8 aren en 95 centiaren, dus ongeveer 30 bij 30 meter, kadastraal Sectie B 2114. Verkoper is Jurrianus Maitland, kassier en commissionair in effecten; hij kocht het perceel in 1890 van Adrianus Kiebert, landbouwer te Rijnsaterwoude.
Jan2 laat in 1898 op het erf een kaaspakhuis bouwen (nr. 122). Vervolgens wordt in 1902 het bestaande woonhuis afgebroken en vervangen door een kapitaal herenhuis (nr. 120). Ter hoogte van dit perceel was vroeger in de Rijksstraatweg, richting Gouwsluis, een Rijkstol. Als de rijkstollen in de Rijnstreek verdwijnen, verschijnt op het hek voor het kaaspakhuis een bordje met het opschrift 'Huize Den Tol'. Onder deze naam is het pand nog steeds bekend.
Aan de voorkant van het huis is een hardstenen stoep met smeedijzeren kettingen tussen stenen paaltjes; de kettingen zijn helaas verdwenen. In de bakstenen gevel bevindt zich de grote voordeur tussen de erker ter rechter- en de ramen ter linkerzijde. Het huis heeft een verdieping over de volle breedte, en boven de erker een zolder met een trapgevel. Het huis heeft als woonvertrekken een suite met achter elkaar een voorkamer, een achterkamer en een serre. De hal in het midden van het huis heeft een grote voordeur naar de straat en een zijdeur voor het gewone volk. In de hal ligt een marmeren vloer; er zwaait een royale trap naar boven, met op de beginpilaar een beeldje van Hermes, de god van de handel. In het raam van het trappenhuis wordt het familiewapen van Van der Linden aangebracht. In het trappenhuis hing destijds in volle staatsie het grote schilderij De Stier van de Alphense schilder Lodewijk (Louis) Varossieau (1765-1844), zie De Viersprong nr. 81, november 2004.
Naast de hal, aan de straatkant, is een zijkamer, waar de heren zaken kunnen doen zonder gestoord te worden door het gezinsleven. Achter de hal bevinden zich de eetkeuken en de bijkeuken met de kolenketel van de centrale verwarming en een kantoortje met doorloop naar de achterkamer. Een cv die het hele huis verwarmt, is in die tijd een novum. De bovenverdieping heeft grote slaapkamers met als bijzonderheid een kamertje voor de 'meid' boven de keuken, evenwel zonder aparte trap zoals in andere huizen wel voorkomt. Op de zolderverdieping ben ik nooit geweest, maar hij zal vooral in gebruik zijn geweest als berging.
Achter het huis is een tuin van ongeveer vijftien meter diep tot aan de Rijn, met achter de keuken een schuur die in 1928 wordt gebouwd.
De ruimte tussen huis en pakhuis is bestraal; de bestrating loopt van de Prins Hendrikstraat tot de Rijn.
Het kaaspakhuis ligt enige meters achter de rooilijn van de Prins Hendrikstraat waardoor aan de voorkant achter een gietijzeren hek een 'voorplaats' ligt, waar kaasbrikken en later auto's kunnen staan.
De ligging van het pakhuis naar achteren laat het woonhuis zelf vanaf cle dorpskant heel goed uitkomen. Het pakhuis kent een begane grond en twee verdiepingen. Op de begane grond is aan de voorkant een centrale toegangsdeur met erachter links en rechts een kantoortje. Verder staan de begane grond en cle eerste verdieping vol met stellingen met planken om cle kazen op te leggen. De tweede verdieping dient voor de opslag van materiaal, zoals zakken komijn en hulpwerktuigen. Achter in het pakhuis is een met de hand te bedienen takel om met een laadbak de kaas naar de eerste verdieping te transporteren. In latere jaren wordt een goederenlift aangebracht. Vanaf de Rijn liggen rails met een draaiwissel en een zijspoor voor cle twee lorries die de kazen van cle aanlegsteiger naar cle stellingen in het pakhuis vervoeren. De boeren leveren met hun brikken de kazen bij de achterdeur van het pakhuis af. Aan de loswal geschiedt de aan- en afvoer door de vrachtschippers. Van de boot naar de lorrie en andersom worden de kazen 'kaassie-kaassie' van man tot man geworpen. Het pakhuis ligt 's winters vol. het jaargetijde dat de boeren geen kaas maken. De kazen worden regelmatig gekeerd en geveegd voor een goede rijping en om schimmel te voorkomen.
De bewoners en de kaashandel
Joannes (1859-1923, Jan2) heeft het huis en het pakhuis laten bouwen en is cle oprichter van deze kaashandel. Het is een streng heer, net als zijn vader en broers. Naast streng is hij ook nauwgezet. Zijn schoondochter -dat is mijn moeder - maakte hem een paar jaar mee in Den Tol. en schrijft over hem: 'Wat was Pa altijd uiterst correct. Om een voorbeeld aan te nemen: geen dingetje lag er ooit verkeerd en zijn boekhouding was altijd perfect in orde. Alle klokken, en dat waren er vele in Den Tol. moesten tegelijk gaan slaan: dat was een eis. Dat was een getingel en getangel van jewelste. ' Jan2 schaakt veel en in die tijd wordt er ook domino gespeeld; domineren heette clat.
De zonen Jan3, Cor en Dirk zijn drie knappe en voor die tijd moderne jongemannen. Zo hebben ze al vroeg een fiets; mijn vader rijdt op een 'stoomfiets'. De wekelijkse reis naar de kaasmarkt in Woerden is voor Jan3 niet tevergeefs; hij wordt attent gemaakt op de knappe boerendochter Gijsbertha van Dommelen (Gijsje of Gijs, 1892-1976), die hij in het koffiehuis op de markt ontmoet. En ziet, het wordt wat. Zij trouwen op 25 mei 1916 te Woerden. Gijsje wordt op 4 november 1892 achter in de Stichtse Meije in Zegveld geboren.
Mijn moeder brengt haar vriendinnen uit Woerden mee op de verjaardagei en feestjes in Alphen. Zo verloven de drie jongens zich met drie vriendinnen. Dirk verlooft zich met Aaltje van Walsum, maar overlijdt voordat het tot een trouwen komt. Cor trouwt met Jacoba van Baren; hij woont en werkt in Nijkerk, Almelo, Deventer en uiteindelijk in Utrecht als Inspecteur der belastingen. Zij krijgen twee dochters: Margreet (1924) en Adri (1932).
Als Jan3 in 1916 trouwt, neemt zijn vader hem in de kaashandel op. Jan en Gijsje betrekken een huis in het rijtje burgerwoningen richting de watertoren vlakbij Den Tol. Prins Hendrikstraat nr. 112. Maar omdat moeder Jaantje een zwakke gezondheid heeft, gaan zij en haar man vier jaar later ook in Den Tol wonen en doet Gijsje het huishouden. Als Jan2 in 1923 overlijdt, zet Jan3 de zaak in Den Tol alleen voor Zijn moeder blijft bij het jonge paar inwonen.
De zaak floreert, vader heeft twee 'knechten', Hermanus (Manus) Blanken en Nelis (Nees) Kasterman. De specialiteit van de zaak is Leidse kaas, een speciaal soort harde komijnekaas, die vooral in de omgeving van Leiden wordt gemaak zoals in de Weipoort onder Leiderdorp en in Hoogmade. De kaas wordt gekocht van zelfkazencle boeren. Op de markt in Leiden gebeurt dat met de 'handjeklap'-methocle. Ook zijn er 'leverboeren' die hun kazen rechtstreeks bij het pakhuis afleverei en daarom een prijs krijgen die een paar centen hoger ligt dan de notering op de Leidse markt. De handel met de 'leverboeren' is een zaak van vertrouwen, enerzijds van de koper voor wat betreft de kwaliteit van de kaas en anderzijds van de verkoper wat betreft cle prijs.
De kaas wordt verkocht aan handelaren op de beurs in Amsterdam en verder aan hotels, winkelketens en winkeliers in de omgeving. Mijn vader waagt zich ook nog aan de export van kaas naar Duitsland maar dat wordt geen succes.
'Gijs, dit moet je doen'
Al op 41-jarige leeftijd sterft mijn vader, Jan3, met Kerstmis in de strenge winter van 1928-'29 geheel onverwachts aan een hartinfarct. Hij laat mijn moeder Gijsje achter met vier jonge jongens. Joannes (Jan4, 1917), Dirk (Dik, 1919). Hendrik (Henk, 1922) en Leendert Aclrianus (Aad, 1926). Het is eind 1928 en het pakhuis ligt vol kaas. Wat te doen? Jan4 is immers te jong om de zaak voort te zetten.
Na advies van zakenlui uit de familie, vooral van oom Jan, kaashandelaar te Amsterdam, zoon van de eerder vermelde Manus, veearts (1856-1925), en oom Jan, graanhandelaar uit Utrecht, zoon van Cor (1848-1904), wordt al gauw besloten de zaak te verkopen. Met hulp van familie en collega's, onder andere de heer Kors Verweij uit de Zaalbergstraat nr. 50. wordt de meeste kaas verkocht. Gebouw en handel, dus de goodwill met de naam Den Tol, gaan in de verkoop. Na spannende onderhandelingen brengt de (katholieke) heer Nico Verkleij Sr. een redelijk bod uit, waarop mijn moeder ingaat.
Legendarisch in onze familie is de zin clie oom Jan uit Amsterdam spreekt als Verkleij, die samen met zijn adviseur in de voorkamer zit, het boel uitbrengt. Oom Jan brengt het bod over aan mijn moeder die in de achterkamer ziek op bed ligt en zegt: 'Gijs. dit moet je doen'. Onderdeel van de transactie is een hypotheek op het onroerend goed. De familie Verkleij betrekt Den Tol en het gezin Van der Linden verhuist naar een woning vooraan in de Oranjestraat.
Het bijzondere van de verkoop van de voorraad kaas en van de zaak is dat clie plaatsvindt tegen hoge prijzen, een half jaar voordat in 1929 een zware economische crisis uitbreekt. Na de beurskrach dalen alle prijzen desastreus.
De families worden goede vrienden en zijn dat gebleven tot op de dag van vandaag.
Mijn moeder Gijsje, flink als ze is, laat in 1929 van de opbrengst van Den Tol en de zaak een huis bouwen aan het Hazeveld, nr. 2. Zij heeft daarnaast voldoende financiële armslag om de opvoeding en studie van haar drie zonen te betalen.
Radio Oranje
Ik heb nog een latere herinnering aan het huis Den Tol. Tijdens de hongerwinter 1944/45 help ik wat als boekhoudhulpje in de melkhandel die Verkleij dan naast de kaashandel heeft. In het herenhuis is een geheim kamertje op de eerste verdieping, niet te zien vanaf de overloop, doordat de deur achter behang is weggewerkt. In die tijd kun je er alleen komen via een ophaalbare ladder in een kast van het kantoortje naast de keuken. De radio die er staat is een heel bijzondere; omdat Verkleij babyvoeding maakt, heeft de zaak op voorspraak van de voedselautori-teiten altijd elektriciteit, althans als de centrale werkt. Zulks in tegenstelling tot andere luisterposten in het dorp, waar de stroom heel vaak is afgesloten. In dat kamertje hoor ik als een van de weinige Alphenaren op vrijdag 5 mei 1945 's avonds over de Engelse zender eerst onduidelijk via de Belgische radio vanuit Londen en om acht uur duidelijk via Radio Oranje, het bericht van de capitulatie van de Duitse legers in noordwest
Europa aan generaal Montgomery op cle Lüneburgerheide. Daarna vieren we enige weken groot feest in heel Alphen.
Dit is mijn verhaal over Den Tol. Het grote huis daar aan de Rijn is voor mijn generatie niet alleen een goede herinnering maar ook een stuk van ons leven. ,—.
Henk Prakke, uitgever te Assen, zoon van Huib Prakke, directeur van de gasfabriek in Alphen, en Maartje (Ma), de zus van Jaantje van Abshoven, schrijft in 1972 in het orgaan van de familieclub:
Het paradijs
Alphen aan den Rijn is in mijn herinnering het paradijs van mijn kinderjaren. Niet omdat ik er in 1900 geboren ben, want wij trokken er al vroeg weg toen ik nauwelijks vier jaar oud was. Nee, dat jeugdparadijs was voor mij 'Huize Den Tol', alwaar ik sinds ons vertrek uit Alphen tot mijn 16C elk jaar (alleen!) mijn vakantie mocht doorbrengen. 'Den Tol': dat betekende voor mij oom Jan en tante Jaantje, de drie neven Jan, Cor en Dirk, ouder dan ik. en dan Mollie, de hond, en Manus, de pakhuisknecht.. Het betekende ook de Rijn en zitten op de stoep om naar dat altijd bezige water te kijken, naar de vissen erin en de schepen erop. Veel zeilschepen nog, die vaak voortgeboomd werden, maar ook al wel motorboten.
|
1818 - 1894 (75 jaar)